despinoza.nl

Dat bericht is onder overgenomen.

God als ‘achterkant’ van de natuur

Paul Juffermans promoveert op religieuze denken van Spinoza

Nijmegen - De joodse denker Baruch Spinoza (1632-1677) is de schepper van een klein maar diepgaand filosofisch oeuvre, dat nog steeds tot de verbeelding spreekt. In zijn eigen tijd kreeg hij vooral bekendheid als bedenker van ketterse opvattingen, maar in de loop der eeuwen bleek zijn gedachtegoed velen te inspireren. Dinsdag promoveert Paul Juffermans in Nijmegen op een analyse van Spinoza’s kijk op religie.

TJERK DE REUS

Spinoza woonde en werkte in Nederland - in de zeventiende eeuw de ‘Republiek der zeven Provinciën’ geheten - maar stamde uit een joods-Portugese familie. Vanwege de jodenvervolging in Portugal hadden zijn voorouders de wijk genomen naar Holland, waar een grote mate van godsdienstvrijheid heerste. Al vroeg bleek dat Spinoza grote talenten had - hij las al heel vroeg de rabbijnse literatuur, de joodse filosofen, de scholastieke werken uit de middeleeuwen en de filosofie van Descartes - maar zijn eruditie bracht geen brood op de plank. Hij moest in zijn levensonderhoud voorzien als lenzenslijper. Van zijn hand verschenen diverse diepzinnige boekwerken. Spinoza’s ene hoofdwerk is de Tractatus Theologico-Politicus (1670), het andere de Ethica (1678).

Paul Juffermans (1945) werkte sinds zijn studie medicijnen in de geneeskundige sector en promoveerde in 1982 op een proefschrift over de recente geschiedenis van het overheidsbeleid inzake de gezondheidszorg. In 1989 begon hij aan de studie filosofie, waardoor hij in aanraking kwam met Spinoza’s denken. ,,Spinoza fascineerde mij’’, zegt Juffermans. ,,In mijn doctoraalscriptie had ik een aspect van zijn denken onderzocht. Daarna leek het me boeiend om ook andere aspecten van Spinoza’s filosofie op een rijtje te zetten. Dat heeft geresulteerd in deze filosofische dissertatie.’’

Origineel

Uit Juffermans’ boek blijkt dat het denken van Spinoza niet alledaags is. Anders gezegd, zijn opvattingen zijn nogal origineel en persoonlijk. Wat fascineerde Juffermans precies in het werk van deze eigenzinnige denker? ,,Het aantrekkelijke van Spinoza’s denken schuilt wat mij betreft in de mogelijkheid om religie en wetenschap met elkaar te rijmen. In de westerse geschiedenis hebben filosofie en religie vaak in een vijandige houding ten opzichte van elkaar gestaan. De filosofie vertegenwoordigde soms het zelfstandige menselijke denken, los van kerk en geloof, terwijl de theologie de bovennatuurlijke waarheid tot object van studie had. In andere tijden stond de filosofie weer helemaal in dienst van de theologie - als ‘ancilla theologiae’, dienstmaagd van de theologie. Gegeven die spanningsvolle verhouding biedt Spinoza een heel aantrekkelijke denkwijze, waarin aan het rationele denken het volle pond gegeven wordt. Maar dat sluit religie niet uit, maar in - bij Spinoza althans.’’

,,God is volgens Spinoza in zekere zin gelijk aan de natuur,’’ licht Juffermans toe, ,,daarop duidt de bekende spinozistische uitspraak ‘Deus sive natura’.’’ Spinoza tekent daarbij aan dat deze natuur tot op zekere hoogte rationeel te doorgronden is. Ruim baan dus voor de wetenschappen. Toch ontstijgt God volgens Spinoza de natuur, Hij is groter, maar wel als het ware ‘verweven’ met de natuur. Je kunt ook zeggen, God is de ‘achterkant’ van de natuur. Maar het blijft moeilijk om het exact te vatten. De benaming ‘pantheïsme’ past overigens niet zo goed bij Spinoza’s opvattingen, hoewel die term wel vaak gebruikt wordt om zijn werk te karakteriseren. In het pantheïsme staat er tussen God en de natuur een isgelijkteken. Bij Spinoza ligt het complexer.’’

In het werk van Spinoza ontdekte Juffermans verschillende thema’s. Bovendien was Spinoza op diverse manieren bezig met bijvoorbeeld religie. Juffermans heeft daarom gekozen voor een drietal invalshoeken op het werk van Spinoza. Allereerst zet hij Spinoza’s religiekritiek uiteen, vervolgens ontvouwt hij diens filosofische heilsleer en in de derde plaats bespreekt hij Spinoza’s analyses van het christendom en het jodendom. Deze drie invalshoeken heeft Juffermans afzonderlijk, maar ook in hun onderlinge samenhang onderzocht.

,,Spinoza heeft feitelijk een analyse gegeven van het verschijnsel godsdienst’’, zegt Juffermans. ,,Hij is in zijn eigen tijd tamelijk uniek, omdat hij op afstand staat van de twee grote religies van dat moment: het jodendom en het christendom. Andere denkers waren verbonden aan de ene of andere godsdienst en waren daardoor meer beperkt in hun denken. Dat gold niet voor Spinoza. Hij was wel in het joodse geloof grootgebracht, maar werd in eigen kring afgewezen vanwege zijn denkbeelden.’’

,,Uitgerekend in het tolerante Holland kwam Spinoza intussen tot de slotsom dat religie gemakkelijk kan neigen tot intolerantie. Niet dat dit per se het geval hoeft te zijn, maar religie draagt de kiemen van de intolerantie in zich. Er is een sterke neiging in religies tot het beoordelen van anderen met de maatstaf van de eigen overtuiging. Spinoza vond dit niet heilzaam voor mensen. Dat was voor hem een belangrijk criterium.’’

Heilzaam

De heilzame werking van religie keert terug in de derde invalshoek van Juffermans onderzoek. ,,Spinoza bestudeerde uitvoerig de diverse religies en kwam tot de conclusie dat er een soort ‘grootse gemene deler’ in de verschillende godsdiensten schuilging. Het kwam neer op een levensleer, een universele ethiek die alle godsdiensten gemeenschappelijk hebben.’’ Opvallend is intussen dat deze universele ethiek precies spoort met de ethiek die Spinoza ontwikkelde in zijn verhandelingen over zijn eigen heilsleer. Dit betreft Juffermans tweede invalshoek. Wat is precies de kern van Spinoza’s heilsleer? Juffermans: ,,Daar hangt veel mee samen en het is moeilijk in een paar zinnen aan te geven. Het is in elk geval groeien in het bewustzijn dat je als mens niet in het centrum van alles staat - wat christendom en jodendom volgens Spinoza wél beweerden - maar een onderdeel bent van de oneindige natuur. Dat betekent intussen niet dat je slechts uit een chaotisch samenspel van atomen bestaat, zonder werkelijke betekenis. Je maakt deel uit van de natuur die voortdurend creatief is, nieuw leven voortbrengt. De natuur is helemaal ín God, en dat relativeert het bestaan van de enkeling.’’

In de tweede helft van de zeventiende eeuw hadden protestantse predikanten een stevige greep op het publieke leven. Door hun invloed werd door middel van plakkaten - openbare beleidsafkondigingen - de Tractatus Theologico-Politicus verboden.

Spinoza’s denkbeelden weken drastisch af van wat in de kerken verkondigd werd. Toch hebben velen iets in zijn werk herkend of zich aangesproken gevoeld door zijn denkbeelden.

Juffermans: ,,Spinoza’s religiekritiek werd in de vroege Verlichtingstijd door velen als normatief gezien. Het was een cultuurperiode waarin de wetenschappen zich ontworstelden aan de greep van kerk en geloof. Spinoza’s analyse van het verschijnsel godsdienst hielp de Verlichtingsgezinden om de betekenis van godsdienst te relativeren. Wat Spinoza’s heilsleer betreft, die vond in zijn eigen dagen niet veel weerklank. Dat is pas later gekomen. De filosoof Hegel is bijvoorbeeld door Spinoza beïnvloed, evenals Nederlandse literatoren als Herman Gorter en Albert Verwey.’’

Complex

Onlangs verscheen een nieuwe Nederlandse vertaling van Spinoza’s Ethica, terwijl de Spinoza-biografie van Theun de Vries onlangs werd herdrukt. Nu is er ook het proefschrift van Juffermans. Wat heeft Spinoza vandaag te zeggen?

Juffermans: ,,De relevantie van zijn denken zit vooral in de heilzame aard van religie, die ook kan omslaan in een heilloze kracht. Spinoza’s beschrijving van het verschijnsel godsdienst maakt duidelijk dat godsdienst een uiterst complex verschijnsel is, dat je niet kan vangen met een paar one-liners. Je merkt vandaag de dag dat bijvoorbeeld de islam met een paar kreten gekarakteriseerd wordt. Dat kan natuurlijk niet; lezing van Spinoza’s werk drukt je wat dit betreft met de neus op de feiten. Uitspraken doen over religie betekent dat je je er degelijk in dient te verdiepen, met een open, onbevooroordeelde blik. Bovendien biedt Spinoza’s scherpe kijk op mogelijke schadelijke aspecten van religie een goed uitgangspunt voor een evaluatie van het hedendaagse debat tussen verschillende religies en culturen.’’

N.a.v. Paul Juffermans, Drie perspectieven op religie in het denken van Spinoza. Een onderzoek naar de betekenis van de verschillende betekenissen van religie in het oeuvre van Spinoza. Dissertatie door Paul Juffermans. Uitg. Damon Budel 480 blz. Prijs: 24,90 euro