despinoza.nl

Joseph Israel is nog steeds zeer enthousiast over de Nederlandse Verlichtings-denkers, waaronder de Friese dominee Balthasar Bekker, wier werken hij uitvoerig bestudeerde. ,,Het is een heel bijzondere ervaring als je ziet hoe een predikant in Hamburg in 1694 stevig tekeer gaat tegen Bekker, en dat de astronoom Olaf Hiorter in Uppsala Bekkers boek De Betoverde Weereld in zijn boekenkast had staan, maar ook een aantal Nederlandse pamfletten die tegen dat boek gericht waren. Bekkers boek was te vinden in bibliotheken in Parijs, Venetië, Florence, Leipzig, Kopenhagen, en tal van andere steden in heel Europa. Hij werd gelezen, bestreden én bijgevallen door grote filosofen als John Locke, Pierre Bayle, Voltaire en Leibniz.’’

De Engelse historicus is deze week in Nederland in verband met de verschijning van de Nederlandse vertaling van zijn boek Radicale Verlichting. Israel is een van de buitenlandse historici die de Nederlandse geschiedenis soms beter lijken te kennen dan wij Nederlanders zelf. In zijn boek duikt hij diep in de theologische en filosofische discussies van de Nederlandse Gouden Eeuw. Hij komt tot de conclusie dat de Verlichting in de Nederlanden begon.

Het verhaal van Balthasar Bekker is een mooi voorbeeld, vindt Israel. Bekker werd in maart 1634 geboren in Metslawier, waar zijn vader, die afkomstig was uit Bielefeld in Westfalen, predikant was. Na in het begin van de jaren vijftig theologie en filosofie gestudeerd te hebben in Groningen, begon Bekker aan een lange en stormachtige loopbaan als gereformeerd predikant.

Bekkers Friese collega-predikanten waren niet erg gecharmeerd van zijn ideeën. In 1679 verhuisde hij naar Amsterdam, waar hij al snel een ontmoeting had met de filosoof Spinoza. Begin jaren negentig publiceerde hij zijn beroemde werk, de Betoverde Weereld, waarin hij het bestaan van heksen en magie, maar ook van satan en van alle geesten en demonen bestreed.

Opschudding

De opschudding over het boek was groot. Al snel vroegen de synodes in Holland om een verbod, met als argument dat het ‘boek al-rede sulke geweldige opschuddinge in en buyten de kerke veroorsaakt hebbe, als mischien nooyt een eenig boek dede, en waar van te duigten staat, dat nog grooter beroeringen komen sullen, indien daar tegen geen behoorlijke voor-sieninge in tijds gedaan werde’. Veel hielp dat niet, want het boek, dat tegelijk in Friesland en in Amsterdam verscheen, was in twee maanden uitverkocht, bijna 6000 stuks.

Israel is de naam van Bekker in heel wat kerkenraadsnotulen tegengekomen. ,,De gereformeerde kerkenraad van Amsterdam noemde het boek al binnen enkele weken ‘abominabel’. De Rotterdamse kerkenraad beschuldigde Bekker van verdraaiing van de Schrift, en de Rotterdamse broeders stuurden verontwaardigde brieven naar de kerkenraden van Utrecht, Middelburg, Groningen, Kampen, Leeuwarden en Nijmegen.’’

De discussies gingen over wezenlijke zaken. De Reformatie had tot een breuk in Europa geleid. Er waren nu katholieken en protestanten, en dan ook nog verschillende soorten protestanten. ,,Maar katholieken en protestanten waren het ten diepste over de meeste wezenlijke dingen eens. Er is een God die alles bestuurt, en over goed en kwaad kunnen we alleen uit de openbaring iets te weten komen. Juist dát wordt door de Verlichtings-denkers ter discussie gesteld.’’

Het is om die reden dat Jonathan Israel dit stuk Nederlandse geschiedenis van zo groot belang acht. ,,We kunnen onze hedendaagse vrije samenleving niet begrijpen zonder de gedachteverandering van toen. Ook de discussies in onze eigen tijd, rond de vraag of verschillende culturen hun eigen inbreng kunnen en mogen hebben in onze samenleving, hebben er alles mee te maken.’’

Vertaling

Het omvangrijke boek is vertaald door Egbert Krikke uit Tytsjerk en is verschenen bij uitgeverij Van Wijnen in Franeker. ,,Het was een geweldig karwei, waar ik een paar jaar zoet mee ben geweest”, blikt Krikke terug. ,,Het was fascinerend om te doen. Je duikt helemaal onder in deze fascinerende periode. Boeiend tot en met.’’

Na een lange loopbaan bij het Kadaster studeerde Krikke na zijn pensioen in Groningen Engelse Taal- en Letterkunde, en begon zo aan een nieuwe loopbaan als vertaler. ,,Maar iets zo groots als dit boek was nog wel wat anders dan enkele kleinere theologische geschriften of zakelijke contracten. Het geeft een enorme voldoening dat het gelukt is.’’

<em>Het boek ‘Radicale Verlichting. Hoe radicale Nederlandse denkers het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden’ van Jonathan Israel ligt sinds begin deze week in de boekhandel; uitg. Van Wijnen, Franeker; 944 blz; prijs 69,50 euro. Morgenavond hoopt Israel in de Doopsgezinde Kerk in Leeuwarden te zijn, om over zijn boek te praten, aanvang 19.30 uur, reserveren bij Boekhandel De Tille.</em>