Eind vorige jaar verscheen van de hand van de Rotterdamse Spinoza-kenner Wim Klever Met oude Grieken, Van den Enden en Spinoza naar echte directe democratie. Dit boekje werd hier al eens eerder besproken. De rotterdamse filosoof Henri Krop recenseert in de laatste Filosofie.
In de marge zijn enkele opmerkingen bij de tekst geplaatst.
Directe Democratie
Eind vorige jaar verscheen van de hand van de Rotterdamse Spinoza-kenner Wim Klever Met oude Grieken, Van den Enden en Spinoza naar echte directe democratie. Het boekje is de geheel herziene versie van een werkje over 'democratische vernieuwing' uit 2003. Een aanleiding voor deze bewerking is de onvrede van de auteur met de werking van de huidige parlementaire democratie. Hij noemt ons politiek bestel 'ontredderd', omdat het in de noodlottige greep van partijelites en beroepspolitici is. Bovendien beschouwt hij de integratie van nieuwe Nederlanders van buitenlandse afkomst - lees: moslims - als 'mislukt'.
Welke feiten deze categorische beweringen schragen, komen we niet te weten, (LK, zie bijvoorbeeld deze publicatie, of deze, van het CPB) maar wel een oorzaak: 'verblinde beroepspolitici hebben verdedigd dat allochtone medebewoners hun islamitische godsdienst, voor zover bestaande in uiterlijke handelingen en cultureel genormeerde gebruiken, niet hoeven op te geven'. Ook zouden zij 'niet streng de hand hebben gehouden aan de eis dat zij de taal van hun nieuwe vaderland leren'. Het is echter niet zozeer de 'linkse kerk', die de schuld krijgt, maar de oorzaak ligt dieper, namelijk de moderne parlementaire democratie als zodanig. Zij leidt tot de vorming van partijen en een klasse van beroepspolitici. De besturende elites zijn louter op eigen belang uit, maar ook 'het volk' krijgt een veeg uit de pan: dit bestaat momenteel uit 'onzelfstandige en onafhankelijke individuen, die niet in staat of bereid zijn om voor zichzelf te zorgen'.
Deze beweringen doen denken aan de retorica van de tegenstanders van de liberale democratie in het interbellum. Deze associatie dringt zich nog meer op wanneer we even verder in de 'inleiding' lezen dat Klever de politieke theorie van Spinoza beschouwt als een pleidooi voor een nationaal-socialisme. Dit nationalisme impliceert een dwingende oproep aan de nieuwe Nederlanders om zich aan te passen aan 'de vaderlandse zeden en gewoonten'.Helaas verwijst de term 'vaderlandse zeden en gewoonten' niet naar een bestaande realiteit. Wat hebben bijvoorbeeld de waarden van de pausgezinde katholieken, die zoals velen in de jaren dertig gretig beweerden het kerkelijk machtswoord boven de Nederlandse wet stelden, gemeen met bijvoorbeeld de wereldmijding van de gereformeerde gemeenten op de Veluwe, of met de norm en van de homoscene uit het libertijnse Amsterdam? En is niet al na enkele maanden onze recente Vaderlandse canon die zou moeten bevatten wat alle Nederlanders delen een begrip in het meervoud geworden? Sinds februari hebben we een Vaderlandse canon voor de vrijzinnigen waarin Spinoza wel opgenomen is en een canon voor de confessionelen zonder deze filosoof.
Het lijkt me dan ook redelijk te veronderstellen dat binnenkort de joden, katholieken, moslims, homo's en feministen zich bij de commissie Oostrom zullen vervoegen met voorstellen voor een eigen versie van de Vaderlandse canon. Een 'verlichtingspatriot' verkiest deze postmoderne anarchie boven de nauw verholen bedreiging van onze vrijheid die uitgaat van het begrip 'de Nederlandse zeden'. Is het waardenpluralisme van het moderne Nederland waar men mag leven zo men wil, mits men zich aan de wet houdt, niet het welkome gevolg van de Franse revolutie en de verlichting, die niet-nationale maar algemeen menselijke idealen als vrijheid, gelijkheid en broederschap diep verankerd hebben in ons politiek bestel?(LK, niet geheel toevallig is de NWO een onderzoek gestart naar verschillende vormen van democratie. Daarin valt te lezen "Juist in sociaal en cultureel zeer ontwikkelde democratieën worden de traditionele vormen van politieke vertegenwoordiging en medezeggenschap als onvoldoende ervaren en wordt gezocht naar nieuwe vormen van politieke participatie." Dit geeft duidelijk aan dat Klever onderdeel uitmaakt van een grotere stroming aan onderzoekers en publicisten die alternatieven voor de huidige vorm van democratie willen verzinnen.)
In het tweede hoofdstuk wordt de volhoudende lezer beloond. Dit bevat een hertaalde versie van een groot deel van de Vrye Politijke stellingen (1665) van Franciscus van den Enden, dat door Klever in 1992 bij de Wereldbibliotheek opnieuw werd uitgegeven. Van den Enden, die in 1674 op de Place de la Bastille werd opgehangen, leerde Spinoza niet alleen latijn maar volgens Klever ook de grondbeginselen van zijn politieke filosofie. Het werk is geschreven als constitutie voor een op te richten kolonie in Amerika, maar de ontwikkelde grondprincipes zijn van een veel breder belang, doordat zij ook gebruikt worden om de politieke toestand van de Republiek te analyseren en kritiseren. Volgens Van den Enden - zou de democratie het beste passen bij de menselijke natuur, want deze drijft de individuen die alleen niet kunnen leven tot wederzijdse hulpverlening en samenwerking. Net als bij Spinoza bestaat er dus geen tegenspraak tussen het streven naar eigenbelang van het individu en het sociaal handelen, maar beide liggen in elkaars verlegde. De emoties, of passies ontstaan als gevolg van de inwerking van externe factoren op de mens. Zij zijn 'slecht' als zij de mens beletten om volgenshet eigen belang te handelen. Een slechte regering die private belangen nastreeft zal van dit gegeven gebruik maken en proberen te beletten dat de mensen tot zelfinzicht komen en zich bevrijden van hun slechte passies. De rede daarentegen bevordert het streven naar eigen voordeel en daarmee het sociaal handelen.
De koppeling tussen individu en maatschappij via het eigen belang functioneert verder als het argument voor een volksregering, want zoals microniveau het individu het beste kan oordelen wat voor hem nuttig is zo geldt dit ook op het macroniveau voor verzamelingen van individuen. Bovendien is een democratie efficienter dan andere staatsvormen, want als iedereen belang heeft in de samenleving dan is de staat stabiel en krachtig. Volgens Van den Enden vereist een volksregering een bevolking die in letterlijke en figuurlijke zin weerbaar is, dat wil zeggen in staat is zelf de wapens te hanteren, want niet alleen moet de burger de overheid vrezen, maar ook omgekeerd. - Een gedachte die nog later praktische relevantie kreeg, toen aan de vooravond van de burgerlijke revoluties de patriotten in Nederland met beroep op vergelijkbare argumenten volksmilities oprichten. - Ook moeten de burgers zoveel mogelijk onderwijs ontvangen, vrijheid van meningsuiting genieten en moet de godsdienst tot zijn ware wezen worden terug gebracht, namelijk de liefde tot God en de naasten, zodat zij niet als onderdrukkingsinstrument fungeert.
Deze naastenliefde is volgens Van den Enden identiek met het streven naar het welzijn van de medeburgers. Van godsdienst kan daarom alleen sprake zijn binnen een politieke context. Dit geldt ook voor Spinoza, die het gebod tot naastenliefde gelijk stelt aan vaderlandsliefde. Met recht leidt Klever hier in het derde hoofdstuk uit af dat hij geen voorstander is van een vaag internationalisme of abstract humanisme. Immers de onderlinge solidariteit tussen mensen is geen onderwerp van de zondagse preek, maar een kwestie van welbegrepen eigenbelang, dat samenwerking impliceert.
Hoe een volksregering tot stand komt kan men leren uit de geschiedenis. De oorspronkelijke bewoners van ons land, de legendarische Bataven, leefden in vrijheid, doordat alle burgers, dat wil zeggen alle mannen die in staat waren wapens te dragen, gezamenlijk beslissingen namen over de belangrijke zaken. Er was dus toen sprake van een directe democratie - net als in het oude Griekenland -, omdat men zichzelf regeerde. Het ging echter in de middeleeuwen mis met de vrijheid toen de graven de macht naar zich toetrokken en hun heerschappij erfelijk maakten, daarbij geholpen door pauselijke hierarchie.
De reformatie en de Nederlandse opstand waren dan ook voor Van den Enden twee kanten van hetzelfde bevrijdingsproces.
Kortom, er bestaan opvallende overeenkomsten tussen Spinoza's en Van den Endens politieke theorie. Hun theorie vormt de basis van Klevers voorstellen voor een democratische vernieuwing, die onder meer de afschaffing van partijen, continue stemming door het hele volk over wetsvoorstellen middels internet en een nationale raad waar de beraadslaging over wetsvoorstellen plaatsvindt die door loting uit de gekwalificeerde burgers wordt samengesteld.
De recente problemen rond de stemcomputer laten zien dat Klevers voorstellen nog steeds een utopie zijn. (LK, deze vergelijking van Krop tussen stemcomputers en Klevers voorstellen gaat niet op; allereerst zijn stemcomputers nu precies apparaten die niet via internet werken, ten tweede zijn de problemen met stemcomputers ultimo te herleiden tot de verplichte anonimiteit van de stem, een uitgangspunt dat Klever expliciet laat varen: "het spreekt vanzelf dat de uitgebrachte stem een identiteitskenmerk draagt ... Door het elektronische systeem, dat aan de gegevens van de fiscus is geschakeld, kan de stempraktijk nauwkeurig worden gevolgd omdat elke stem wordt uitgebracht onder het sofi-nummer." zie p161, 167)Gelukkig maar, want Klevers voorstellen zijn voor de vrijheidslievende burger een nachtmerrie. Het negentiendeeeuwse liberalisme meende in de Franse revolutie een ongebreidelde directe democratie aan het werk te zien. De vrijheden van minderheden zouden alleen door middel van grondrechten en uitgebalanceerde instituties kunnen worden beschermd. Deze oplossing is nog steeds geldig: de overheid vreest ons toch meer doordat wij bezwaarschriften kunnen indienen en eindeloos gaan procederen, dan doordat wij wapens bezitten zoals in sommige staten van de VS?
Henry (Henri) Krop
Dr. Krop is verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam
Wim Klever, Met oude Grieken, Van den Enden en Spinoza naar echte democratie, inclusief hertaalde en toegelichte Vrye Politijke Stellingen (1665), Vrijstad [Capelle a/d/ IJssel] 2007. De uitgave is in eigen beheer. De prijs is € 20,- excl. porto. Het boek is te verkrijgen bij de auteur, die te bereiken is per e-mail. Zijn adres is klever@casema.nl.
(n.b. Zie voor een samenvattend overzicht van de democrarische rechtstaat het proefschrift van Wouter-Jan Oosten, Ruimte voor een democratische rechtstaat.)
Comments (4)
Door Leon | 8 juli 2007 20:48
In een commentaar op de verkiezingsoverwinning van Erdogan in Turkije schrijft Harald Doornbos dat er een logische verklaring is voor deze overwinning. Omdat gelijke facties in de Turkse gemeenschap de laatste vier generaties sterk uiteen zijn gegroeid kan het niet anders dan dat de politiek die veel kinderen voorschrijft de democratie overheerst.
Er zijn maar twee mogelijke uitwegen: een ander politieke systeem, of redelijke burgers. Beiden lijken h.e.e.l. v.e.r. w.e.g.
Door Leon | 24 juli 2007 15:34
Via e-mail reageerde Henri krop op mijn commentaar. Jammer genoeg kan ik zijn e-mail niet plaatsen. Mijn reactie daarop natuurlijk weer wel.
Door Leon | 15 augustus 2007 14:16
Nog een volgende reactie. Die van Krop laat ik even voor wat ze is, die van mij is als volgt:
Door Leon | 21 augustus 2007 15:05