Benedictus de Spinoza (1632-1677)
'Slechts in zoverre de mensen onder de leiding van de rede leven, passen zij voortdurend en noodzakelijk bij elkaar.' (Ethica, deel IV stelling 35)
,,Je moet deze stelling lezen in de context van stelling twee: ,,Wanneer iedereen in de eerste plaats zijn eigenbelang zoekt, hebben de mensen het meeste nut voor elkaar.'' 'De Rede' is niet een wereldvreemd speeltje van filosofen. Wie volgens 'de leiding van de rede leeft', volgt zijn eigenbelang, zegt Spinoza. De mens is, net zoals de dieren en de levenloze dingen, van nature geneigd om te handelen naar eigenbelang. Maar handelen naar eigenbelang betekent inzien dat je moet samenwerken. Om onszelf te kunnen handhaven en een prettig leven te leiden, hebben we anderen nodig.
Normen en waarden die het samenleven mogelijk maken, hebben volgens Spinoza geen metafysische betekenis, maar zijn middelen voor het individu om te overleven.
Mensen hebben elkaar dus nodig. In zijn 'commentaar' stelt hij het extreem: ,,Van de zojuist bewezen stelling levert ook de ervaring dagelijks zo veel overtuigende bewijzen dat het spreekwoord luidt: de mens is de mens een god.''
Spinoza haalt hier een klassiek citaat aan dat haaks staat op de filosofie van zijn tijdgenoot Thomas Hobbes, die zegt dat de mens voor de mens een wolf is. Niet dat Spinoza ontkent dat er problemen zijn met het samenleven, want hij vervolgt: ,,Het gebeurt zelden dat de mensen onder de leiding van de rede leven, hun toestand is van dien aard dat zij meestal jaloers en elkaar tot last zijn.''
De problemen in de maatschappij worden in ieder geval niet opgelost door een absolute vorst te laten aanrukken, zoals Hobbes wil. De oplossing is om mensen te leren wat hun eigenbelang is. Als dat gebeurt, zullen mensen volgens Spinoza inzien dat ,,zij nauwelijks in staat zijn een leven in eenzaamheid te leiden.'' Als je in een duister steegje een groepje dronken, schreeuwende mannen ziet lopen, dan zegt Hobbes dat je de politie moet bellen, terwijl Spinoza je zou adviseren om een blokje om te lopen. Hij is niet zo bang voor de 'oorlog van allen tegen allen'. De mensen zijn te afhankelijk van elkaar om de samenwerking geheel op te zeggen. Bovendien is angst een slechte raadgever. Emoties zijn gevaarlijk. Op het moment dat zij ons de controle doen kwijt raken, zien wij niet meer wat ons eigenbelang is.
Toch is het niet zo dat emoties geen functie hebben. Angst weerhoudt de mens er ook van om onnodige risico's te nemen. Spinoza onderschat de emoties niet. De mens is een sociaal wezen, zegt hij, omdat mensen elkaars emoties nabootsen: als een iemand in een groep iets leuk vindt, dan gaan al die andere mensen dat ook leuk vinden. Maar dat kan ook weer gevaarlijk zijn: als je een keer iets kwaads meemaakt van iemand uit een andere groep, zul je al snel die hele groep als kwaad beschouwen. Dat realistische in Spinoza spreekt mij aan. Hij preekt niet, maar wil zich op wetenschappelijk onderzoek baseren. De menselijke ervaring leert dat mensen heel goed weten dat zij zich maar beter sociaal kunnen gedragen.
Nog een laatste stukje van Spinoza's commentaar dat te mooi is om weg te laten: ,,Het is zo dat de samenleving de mensen meer voor- dan nadelen biedt. Laten de hekeldichters dus naar hartelust het menselijk lot bespotten, de theologen het verwensen en de melancholici, die de mensen verachten en de beesten bewonderen, zo veel mogelijk het onbeschaafde en boerse leven verheerlijken.''
,,Toch weten de mensen uit ervaring dat zij door elkaar te helpen veel gemakkelijker de dingen die zij nodig hebben kunnen bemachtigen en alleen met vereende kracht aan de overal dreigende gevaren kunnen ontkomen. Om niet te spreken over het feit dat het veel beter en verheffender is de daden van mensen dan die van beesten te beschouwen.''
Spinoza's instelling is gezond in het politieke klimaat dat nu in Nederland is ontstaan. Mensen laten zich snel een angst aanpraten, angst voor buitenlanders, angst voor de islam, noem maar op. Dat zijn vormen van politiek bedrijven die ik erg gevaarlijk vind.
Vaak oordelen mensen niet vanuit de eigen ervaring, zoals Spinoza die als uitgangspunt neemt. Zonder ooit in een bepaalde buurt te zijn geweest, roepen zij dat het daar heel gevaarlijk is. Terwijl 'leven onder de leiding van de rede' behelst dat je gewoon het verstand blijft gebruiken, en je je niet zomaar iets laat aanpraten.''
Copyright: Trouw
