ISTANBUL, 15 DEC. ‘Welkom in Europa’ staat er op het bord net achter de brug die Azië met Europa verbindt. Na vele lange kilometers Anatolië, waar de sneeuw de hele winter door het leven verlamt en kleine rustieke dorpjes voor maanden van de landkaart verdwijnen, is het bord voor Europeanen een verademing. Na een reis in den vreemde ben je eindelijk weer thuis.
Maar hoe Europees is Istanbul eigenlijk? Maakt het Istanbul na de-brug alleen geografisch deel uit van Europa of staat het ook op de culturele landkaart?
Test nummer een: de boekhandel.
Op de Istiklal, de belangrijkste winkelstraat van het moderne Istanbul, staat bij boekenhuis Sel een kast vol met gebedsboeken van de islam. Maar twee stappen verderop staat een inleiding in het Turks in de filosofie van Spinoza, een van de belangrijkste filosofen van de westerse traditie die lange tijd in Europa werd verketterd wegens vermeend atheïsme. In een land waar de radicale islam het voor het zeggen zou hebben, zou Spinoza nog steeds op de zwarte lijst staan. In dezelfde kast staan boeken (wederom in het Turks) over Descartes, Kant en Leibniz. En in een boekhandel verderop staat een Turkse vertaling van een van de meest invloedrijke (en ontoegankelijke) teksten uit de twintigsteeeuwse filosofie: Sein und Zeit van Heidegger, of, in het Turks, Varlik ve Zaman. Het is een belangrijke vondst, want iedereen in Europa is het erover eens dat de eigen cultuur voor een groot deel definieert wie wij zijn.
Arabische intellectuelen klagen vaak dat een van hun grote problemen is dat belangrijke boeken uit Europa niet in het Arabisch zijn vertaald, waardoor grote bevolkingsgroepen in de Arabische wereld geen toegang hebben tot de moderniteit. Maar Turkije is anders.
Een folder van een aantal theaters in Istanbul bevestigt de culturele nabijheid van Turkije en Europa. In december kun je in Harbiye Antigone zien van Sofokles of, later in de maand, Hamlet van Shakespeare.
Nu zijn boekhandels en theaters voor de elite: in een land waar een deel van de bevolking niet kan lezen en schrijven is televisie het massamedium bij uitstek. Maar ook op dat punt verschilt Turkije uiteindelijk weinig van wat bijvoorbeeld in Nederland op televisie te zien is. Neem Digiturk, de digitale televisie waarop je een abonnement kunt nemen. De zender ComedyMax vertoont series die ook in Nederland te zien zijn, maar waar menig imam zich bij op het hoofd zou krabben: Friends (waar Ross trouwt met een dame die later lesbisch wordt), Sex and the City (waarin een van de dames de neiging heeft haar geliefden af te rekenen op de grootte van hun geslacht) en Will & Grace (een serie over een supernicht die bol staat van homo-humor).
Nu kost Digiturk geld, dus de ultieme maatstaf is wat de normale televisie biedt. Maar ook daar wordt geen enkel onderwerp meer geschuwd: zo hebben zenders als ATV en Kanal D het over heikele thema’s als erectiestoornissen, seksueel genot van vrouwen, en ga zo maar door. En een televisiehit uit Europa doet er tegenwoordig vaak minder dan een seizoen over om ook in Turkije toe te slaan: Big Brother, Idols – ze kwamen allemaal in Turkse versies op de buis.
Maar is dat genoeg om een natie van 70 miljoen moslims Europees te maken? Een van de tragedies van het huidige Turkse kandidaat-lidmaatschap is dat niemand er in Europa tot nog toe diep over heeft nagedacht wat de Europese Unie precies is. Toen in 1950 de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal werd opgezet, draaide het allemaal om de wil een einde te maken aan de rivaliteit tussen Frankrijk en Duitsland die Europa in een slagveld had veranderd. Vrede was het kernwoord van het zogeheten Europese project. Toen dat project op stoom kwam en de Tweede Wereldoorlog steeds meer aan de einder verdween, ontstond de noodzaak om een ander fundament te vinden voor de club. Een gemeenschappelijke cultuur wordt vaak als zo’n fundament genoemd, maar in Europa zelf bestaat er ook weer geen overeenstemming of het christendom daarbij een kernelement is.
Maar wat die Europese cultuur ook is, Turkije wil erbij horen. Zeventig procent van de bevolking, zo blijkt uit peiling op peiling, wil aanschuiven aan de grote tafel in Brussel. En alleen al het straatbeeld in Istanbul bevestigt hoe diep die Turkse wens tot contact gaat: bij zo ongeveer elke boom op de Istiklal hangt een advertentie voor een taalschool of een van de vele centra die advies geven hoe je bijvoorbeeld in het buitenland kunt gaan studeren. Vijf jaar geleden nog hoorde je in praatprogramma’s somber kijkende intellectuelen vaak nog discussiëren of Turkije bij Europa hoorde of bij het Midden-Oosten. Dat probleem lijkt nu opgelost: Turken vinden dat ze bij het hart van Europa horen.
Deze week zal blijken of de leiders van de Europese Unie dat ook vinden.
Door Bernard Bouwman, NRC 15/12/04
