Spinoza als bruggenbouwer? In een interview met de Chinese hoogleraar Lanxin Xiang gaat de naam Spinoza enkele malen over de tong. Want Spinoza had het goed begrepen, China is niet te bekeren. Jammer voor die Amerikanen.
‘Hi, how are you’, klinkt de begroeting van de Chinese hoogleraar Lanxin Xiang op het dakterras van een trendy restaurant aan de Bund, de rivierboulevard van Shanghai. Robuuste handdruk, licht Amerikaanse tongval, overgehouden aan een jarenlang verblijf in de VS. Toch is dat het land waar hij zich het minst op zijn gemak voelt. Hij verkiest Europa, een continent met een oude cultuur als de Chinese: daar begrijpt men China tenminste wat beter.
Professor Lanxin Xiang, China kan het tegenwoordig beter vinden met Europa dan met de VS. Hoe verklaart u dat?
‘Europa is onze enige brug naar de wereld. China doet al 150 jaar pogingen te integreren in de globale economie, maar tot voor kort begrepen we het internationale systeem niet. Hoe word je er onderdeel van zonder dat je weerstand en vijandigheid oproept? Daar worstelen we nog steeds mee.
‘Ik denk dat de EU op dat gebied de belangrijkste partner van China aan het worden is. Op de VS kunnen we niet vertrouwen. Die zien China als hun voornaamste rivaal. Europa heeft een andere visie op internationale verhoudingen, ziet ook het belang van een wereld die niet door een supermacht wordt gedomineerd.
‘Daarom is China ook eerder bereid naar Europese kritiek op gevoelige zaken als mensenrechten te luisteren. We weten dat Europa geen verborgen agenda heeft. Het hangt niet de Amerikaanse langetermijnstrategie aan dat China in toom moet worden gehouden.
‘Europa maakt ook niet zo’n punt meer van religie. Het is bereid de waarden van anderen serieus te nemen. Als je tegenwoordig naar de VS gaat, kom je in het meest religieuze land van het Westen. De neo-conservatieven, president Bush met al zijn onzin over de almachtige God.’
Daar wordt China nerveus van?
‘Natuurlijk. Een christelijk China, dat was eeuwenlang de droom van Europese en Amerikaanse missionarissen en zendelingen. Alleen dan zou het in hun wereld passen. Vergeet het, het zal nooit gebeuren. Luister naar wat Spinoza ooit zei: China is niet te bekeren. Maar de Amerikanen proberen het nog steeds, met hun neo-conservatieve ideologie.
‘China en Europa hebben een gezamenlijk belang om een tegenwicht te vormen tegen de macht van de VS.’
Waarom zou Europa een coalitie zoeken met een land dat wel de grootste dictatuur ter wereld wordt genoemd?
‘Het is niet meer zo zwart-wit als vroeger. Vrijheid, mensenrechten en democratie zijn allang geen louter Europese waarden meer. Het Chinese systeem is niet meer de grote dictatuur van vroeger. Het is een autoritair regime dat op weg is naar politieke pluraliteit.
‘Dat begrijpen Europeanen veel beter dan de VS. De regering-Bush gebruikt democratie en vrijheid veel meer als abstracte begrippen waarmee ze ons om de oren slaan. Maar te snelle hervormingen zouden in een groot land als China tot desintegratie leiden. Er is geduld nodig, het zal tien, vijftien jaar duren, misschien nog langer.’
Waaraan kun je zien dat China democratischer wordt?
‘Het is belangrijk tussen de regels door te lezen. Je ziet dat er geleidelijk een vorm van pluralisme ontstaat binnen de communistische partij. Ik gebruik met opzet niet het woord democratie. Democratisering van China, dat is de religieuze taal van Bush, ik haat dat.
‘Dat pluralisme krijg je als er een groep leiders binnen de partij zegt: daar denken wij anders over. Dat gebeurt hier en daar al, op provinciaal niveau. Stapje voor stapje. ‘
De regering zegt dat ze het lot van de boeren wil verbeteren. Maar een rapport van twee onafhankelijke onderzoekers dat kritisch is, maar de regering wel steunt, wordt vervolgens verboden. Waarom?
‘Het is een overreactie van een regime dat geobsedeerd is door sociale stabiliteit. Ze geloven, gelet op de geschiedenis, dat China hier kwetsbaar is. En er is achterdocht: wie zit er achter, als boeren in opstand komen. Zijn het de Amerikanen, of andere buitenlanders?
‘Dat soort achterdocht krijg je in een land dat in de afgelopen eeuw bijna elke vijf jaar oorlog of grote onrust te verduren had. Europa had een slechte eeuw, met twee wereldoorlogen, maar in China was het nog erger.
‘De leiding weet dat het huidige systeem niet goed werkt. Als je gewone Chinezen vraagt wat ze het meest ergert, dan antwoordt 90 procent: corruptie. Nadeel van het autoritaire eenpartijsysteem is dat curruptie zeer lastig is om uit te roeien.
‘Weet de centrale leiding dat? Reken maar. En ze maken zich er grote zorgen over. Daarom is het zo belangrijk dat ze hulp krijgen van Europa, op het gebied van mensenrechten, milieu, bestuursontwikkeling.
‘Het hele systeem moet veranderen. Dat is ook het doel van de leiding. De vraag is alleen: hoe en wanneer. Je maakt ze alleen maar zenuwachtiger als je dan vanaf de zijlijn lawaai gaat maken, zoals de Amerikanen regelmatig doen. Dat werkt alleen maar contraproductief. De VS willen toch geen nieuwe revolutie in China, of wel?
‘Je moet niet denken dat China op een dag zoals het Westen wordt. We kunnen leren van westerse modellen, maar het echte model is onze eigen traditie. Die kent vele manieren van checks en balances, die al eeuwen in het Westen worden genegeerd.
‘Keizerlijk China had een veel betere corruptiebestrijding dan China nu. Het Confuciaanse systeem kan heel efficiënt zijn. Het legt de nadruk op het gedrag van de heersers. Het Europese systeem legt veel meer de nadruk op procedure, om te beschermen tegen het wanbeleid van de bestuurders.
‘De christelijke traditie gaat ervan uit dat de mens slecht is. Daar hebben wij geen last van. In China kijken 1,3 miljard mensen toe hoe de president het doet, en ze weten dat ze het recht hebben in opstand te komen als hij het te bont maakt.
‘We hebben ook geen Jezus, geen plaatsvervanger van God op aarde, die we een deel van de schuld kunnen geven als het fout gaat. Alle schuld gaat naar de leider. En dan maakt het niet uit of je een keizerlijke, een nationalistische of een communistische regering hebt.
‘Ik denk dat China voor hervorming van zijn systeem naar Confucius moet kijken: het model van een ontwikkelde elite van gentleman-wetenschappers die het land bestuurt. Dat werkte prima. Compleet met strenge examens, zodat je echt de goede mensen krijgt.’
Wordt China over twintig jaar net zo’n dominante supermacht als de VS?
‘Wij hebben geen expansionistische traditie. Als je Chinezen verwestert, zal het misschien gebeuren. Dat is ook het probleem met de westerse logica: die gaat ervan uit dat China beter wordt als het westers wordt. Terwijl het omgekeerde het geval zal zijn, denk ik.’
In landen met dubieuze regimes als Soedan en Zimbabwe duikt China gretig op, in de jacht naar grondstoffen voor zijn expanderende economie. Is dat het lot van Afrika: eerst uitgebuit door Europa, nu door Azie?
‘Chinese bedrijven zitten in die periode van ruw kapitalisme die Europa een eeuw geleden had. En China probeert de hand te leggen op grondstoffen, net als iedereen op deze wereld. Wij moeten ook overleven.
‘Wat is het alternatief? Vroeger probeerde China de revolutie te exporteren naar Afrika. Heeft dat geholpen? En we zijn in ieder geval niet zo erg als de Europeanen in de koloniale tijd. Ons economisch model heeft natuurlijk ook een zekere aantrekkingskracht voor Afrika. We worden met open armen ontvangen.’
Wordt Afrika een concurrent voor China?
‘Afrika begrijpt het Oost-Aziatische model niet. Elk land moet beginnen met het maken van producten waar ’t het goedkoopst in is. Dat begon met de Japanners, die maakten in de jaren vijftig plastic spullen, schoenen, en toen ze daar genoeg geld mee hadden verdiend gingen ze een trapje omhoog en namen landen als Taiwan, Zuid-Korea en China de onderkant van de markt over. Afrika moet dus de juiste producten vinden. Speelgoed misschien, of textiel.’
Afrika heeft anders dan China vakbonden die staken. Hoe ga je daarmee om?
‘Je moet prioriteiten stellen. Als je echt economisch wilt ontwikkelen, moet je de vakbonden breken. Het is een westers concept dat niet past bij regio’s als Afrika. Ik ben er wel voor dat werknemers rechten hebben, maar vakbonden worden vaak een macht op zich. Ze stellen het vakbondsbelang boven het landsbelang, boven een nationale ontwikkelingsstrategie. Op die manier kom je nergens.
‘Dan is er nog het werkethos. Ik wil zeker niet beweren dat Afrikanen lui zijn, maar ze hebben door het koloniale systeem geleerd minder hard te werken. Vooral in Franse ex-kolonies zie je dat: men geniet liever wat van het leven. Dat past niet in de globalisering van tegenwoordig. Als je in China naar boeren kijkt: die bewerken hun land heel intensief, als tuinders. Ze steken er heel veel tijd in en halen daardoor betere oogsten.
‘Hard werken, daar gaat het om. Ik begrijp ook de hongersnoden in Afrika niet. In de jaren zestig en zeventig stuurde China teams van deskundigen naar Afrika om met de landbouw te helpen. Want met het Afrikaanse weer kun je op tal van plaatsen drie oogsten per jaar doen. Dat is in China maar in één provincie mogelijk. En toch hebben we geen voedseltekort.’
Tijdens Mao’s Grote Sprong Voorwaarts was er hongersnood.
‘Dat was een ramp veroorzaakt door slecht beleid, door een dictator. In Afrika, toen de Chinese rijstteams weggingen, wilden de Afrikanen het harde werk niet overnemen. Dat is cultuur, geschiedenis. En vooral de erfenis van het koloniale systeem, dat is heel slecht geweest voor Afrika.
‘Ook belangrijk: de familieband. Het was een grote misdaad van het koloniale systeem om geen respect te hebben voor de stamverbanden. Stammen waren achterlijk. Daardoor zit je nu met Afrikanen die modern willen zijn, maar niet weten hoe. Ze hebben geen tradities meer, geen familieverbanden die de samenleving bij elkaar houden.’
Hoe ziet de wereld er in 2020 uit?
‘Afrika wordt een grote ramp. Ik zie daar geen oplossing, tenzij ze hun systeem veranderen.
‘Voor China is het positieve scenario inclusieve globalisering. Dat betekent dat het een plaats krijgt in de wereld, in de WTO, en dat die wereld ook sommige Chinese normen en regels accepteert.
‘In het Westen wordt vaak gesproken over de opkomst van China, maar dat klopt niet. China was vroeger al een grote mogendheid, het wordt nu weer wakker. Dat zal ons in conflict brengen met de VS, want Amerika accepteert geen Chinese bijdrage aan de normen rond globalisering. Europa wel, misschien.
Bijvoorbeeld?
‘Dat er tussen dictatuur en democratie een derde weg kan zijn, wellicht. Het concept van vrijheid, van mensenrechten: dat het niet zwart-wit is. In China denken we niet zo, wij kennen hier yin en yang, en die gaan in elkaar over, als dag en nacht, zon en maan.
‘Laat ik Spinoza nog maar eens aanhalen, mijn favoriete filosoof. Die zei: de echte misdaad van de westerse cultuur, van het christendom, is dat ze goed en kwaad hebben geschapen. De Europeanen hebben dat in de gaten, de Amerikanen niet.’
Door Hans Moleman
Bron: Volkskrant
