Uit zuinigheid bestelde dr. Henri Krop vorige week een kopie van een oud geschrift van Spinoza bij de Leidse universiteitsbibliotheek, en niet zoals hij eerst van plan was, bij de Amsterdamse. Zo begint een artikel van Henny de Lange uit Trouw, oktober 1995. Erin wordt de ontdekking aangekondigd van overgeleverde notities van Spinoza.
Krop: “In Leiden kost zo'n kopie 134 gulden, in Amsterdam een paar honderd gulden. Bovendien kon Leiden de kopie sneller leveren, omdat het geschrift daar op microfilm is gezet.”
Toen hij de gekopieerde vellen tekst bekeek, viel het hem op, dat er zoveel handgeschreven aantekeningen in de kantlijn stonden gekrabbeld. Hij ging ermee naar zijn collega dr. Wim Klever van het Rotterdam Center for Spinoza Research van de Erasmusuniversiteit. “Moet je eens kijken, Wim.” Wim keek en keek nog eens en riep toen uit: “Wat heb je me daar nu gegeven, Henri?”
Dat was afgelopen vrijdagmiddag. Het liefst was Klever zich meteen gaan verdiepen in al die krabbeltjes in het Latijn, maar eerst moest hij het hele weekeinde nog aan de slag met een dik boek over een Spinoza-congres. “Pas zondagavond begon ik aan die kopieën. De hele nacht ben ik doorgegaan en ook afgelopen nacht ben ik erin blijven lezen.”
Zo opgewonden als dr. Wim Klever gistermiddag was op de persconferentie over de opzienbarende vondst van een grote hoeveelheid originele aantekeningen op de Ethica-tekst (het standaardwerk van de zeventiende-eeuwse filosoof Spinoza) van een exemplaar van de zogenaamde Opera Posthuma uit 1677, dat wordt bewaard in de Leidse universiteitsbibliotheek, zo stilletjes was zijn collega dr. Henri Krop. Maar de gelukzalige glimlach week geen moment van zijn gezicht. Nee, Krop had eigenlijk niets toe te voegen aan het verhaal van Klever. Na enig aandringen bekende hij louter uit zuinigheid naar Leiden te zijn gegaan en niet naar de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, die twee exemplaren bezit van de grondtekst van de Ethica. Nog goedkoper was het geweest om gewoon de kopie te gebruiken die Klever al in zijn bezit had. Daar had hij ook om gevraagd, maar Klever had gezegd: “Henri, bestel maar een nieuwe kopie, want de mijne is zo slecht dat-ie niet meer goed leesbaar is.”
Maar is het niet raar, dat de beheerders van de Leidse universiteitsbibliotheek kennelijk zelf de teksten nooit grondig hebben bestudeerd? Klever: “Het is a shame, ja. Natuurlijk moeten de beheerders van een afdeling van zeldzame oude drukken ook zelf hun bezittingen goed inkijken. Dit zou in Amsterdam nooit zijn gebeurd.”
Klever heeft uiteraard meteen gebeld naar Leiden. Op z'n minst had hij de bibliothecaris al in Rotterdam verwacht met het nu wereldberoemd geworden stuk. Kribbig: “Maar gisteren waren ze gesloten en vandaag was ook alles dicht in Leiden vanwege die eh, eh, hutspot. Hoe heet dat gebeuren ook al weer?” Een behulpzame verslaggever: “Leidens ontzet, bedoelt u.” Maar de internationaal vermaarde Spinoza-deskundige bladert alweer driftig door het pak kopieën om de pers nog een paar voorbeelden te geven, die duidelijk maken waarom deze vondst zo 'schitterend' is.
Dr. Klever spreekt van de belangrijkste ontdekking na de vondst van Spinoza's Korte Verhandeling in de vorige eeuw, en afgezien van de ontdekking van de geschriften van Spinoza's leermeester Franciscus van den Enden. Daarmee trok Klever zelf vijf jaar geleden internationaal de aandacht. Hoewel hij nog lang niet alle tekstfragmenten heeft kunnen bestuderen, staat voor Klever vast, dat de vondst van groot belang is voor een beter begrip van de Ethica-tekst. Passages die al eeuwen onduidelijk waren, worden nu opgehelderd.
Het gaat om zeker honderd aantekeningen en op z'n minst dertig opmerkingen die van Spinoza zelf afkomstig zijn. Sommige zijn wel twintig regels lang, andere zijn kleiner maar veelal even belangrijk. Dat ze van de hand van de filosoof zijn, valt volgens Klever te bewijzen uit de manier waarop ze redactioneel opgenomen zijn, en uit de stijl of inhoud, die overeenkomen met die van Spinoza.
De vondst geeft ook een nieuwe kijk op het produktieproces van de Ethica. Klever: “De Ethica is niet een alleenspraak van een wijze man in een stil huisje in Rijnsburg, maar tot stand gekomen in samenspraak met Spinoza's vrienden.”
Klever vermoedt dat dit exemplaar van de Opera Posthuma moet hebben toebehoord aan één van Spinoza's meest vertrouwde vrienden, Lodewijk Meijer, die een vlot Latinist was en Spinoza's tekst scherp analyseerde. “Ik beschouw het Leidse exemplaar als een ongelooflijk belangrijk redactioneel werk-exemplaar van Meijer.” Met name Franse Spinoza-deskundigen menen dat Spinoza en Meijer zich gaandeweg van elkaar verwijderden. Klever heeft dat altijd bestreden. “Deze vondst bewijst mijn gelijk.”
De Ethica is door Spinoza, die geldt als een van de grootste wetenschapsbeoefenaren uit de westerse geschiedenis, geschreven in een periode van dertien jaar. In 1662 stuurde hij vanuit Rijnsburg het eerste concept naar Amsterdamse vrienden. Dat werd in het midden van de vorige eeuw in twee manuscripten teruggevonden en heette daarin Korte Verhandeling over God, den Mensch en deszelvs Welstand. Vanaf 1663 werkte Spinoza aan een publiceerbare versie van zijn filosofie. In 1675 voltooide hij dit werk, maar hij liet het op aanraden van zijn vrienden niet publiceren, vanwege de risico's die hij liep bij verspreiding van zijn opvattingen.
Na zijn dood in 1677 zou de tekst onmiddellijk met de eerste trekschuit naar Amsterdam zijn gebracht, waar het geschrift, samen met andere geschriften enkele maanden later op de clandestiene markt verscheen als Opera Posthuma. Volgens Klever waren al voor Spinoza's dood preprints in omloop en was het drukproces al meer dan een jaar eerder begonnen. Hij leidt dat af uit het feit dat in de nu ontdekte kanttekeningen Spinoza direct in de tegenwoordige tijd wordt aangesproken door de bezitter (Lodewijk Meijer) van de tekst.
De vraag waarom de aantekeningen en verbeteringen niet in latere drukken zijn opgenomen, blijft onduidelijk. Dat kan te duur zijn geweest. Men kan ervan hebben afgezien uit respect voor de overleden auteur. Maar misschien zijn de aanscherpingen ook niet aangebracht om diplomatieke redenen. Eens hoopt Klever ook die vraag te kunnen beantwoorden.
Copyright: Trouw
Toen hij de gekopieerde vellen tekst bekeek, viel het hem op, dat er zoveel handgeschreven aantekeningen in de kantlijn stonden gekrabbeld. Hij ging ermee naar zijn collega dr. Wim Klever van het Rotterdam Center for Spinoza Research van de Erasmusuniversiteit. “Moet je eens kijken, Wim.” Wim keek en keek nog eens en riep toen uit: “Wat heb je me daar nu gegeven, Henri?”
Dat was afgelopen vrijdagmiddag. Het liefst was Klever zich meteen gaan verdiepen in al die krabbeltjes in het Latijn, maar eerst moest hij het hele weekeinde nog aan de slag met een dik boek over een Spinoza-congres. “Pas zondagavond begon ik aan die kopieën. De hele nacht ben ik doorgegaan en ook afgelopen nacht ben ik erin blijven lezen.”
Zo opgewonden als dr. Wim Klever gistermiddag was op de persconferentie over de opzienbarende vondst van een grote hoeveelheid originele aantekeningen op de Ethica-tekst (het standaardwerk van de zeventiende-eeuwse filosoof Spinoza) van een exemplaar van de zogenaamde Opera Posthuma uit 1677, dat wordt bewaard in de Leidse universiteitsbibliotheek, zo stilletjes was zijn collega dr. Henri Krop. Maar de gelukzalige glimlach week geen moment van zijn gezicht. Nee, Krop had eigenlijk niets toe te voegen aan het verhaal van Klever. Na enig aandringen bekende hij louter uit zuinigheid naar Leiden te zijn gegaan en niet naar de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, die twee exemplaren bezit van de grondtekst van de Ethica. Nog goedkoper was het geweest om gewoon de kopie te gebruiken die Klever al in zijn bezit had. Daar had hij ook om gevraagd, maar Klever had gezegd: “Henri, bestel maar een nieuwe kopie, want de mijne is zo slecht dat-ie niet meer goed leesbaar is.”
Maar is het niet raar, dat de beheerders van de Leidse universiteitsbibliotheek kennelijk zelf de teksten nooit grondig hebben bestudeerd? Klever: “Het is a shame, ja. Natuurlijk moeten de beheerders van een afdeling van zeldzame oude drukken ook zelf hun bezittingen goed inkijken. Dit zou in Amsterdam nooit zijn gebeurd.”
Klever heeft uiteraard meteen gebeld naar Leiden. Op z'n minst had hij de bibliothecaris al in Rotterdam verwacht met het nu wereldberoemd geworden stuk. Kribbig: “Maar gisteren waren ze gesloten en vandaag was ook alles dicht in Leiden vanwege die eh, eh, hutspot. Hoe heet dat gebeuren ook al weer?” Een behulpzame verslaggever: “Leidens ontzet, bedoelt u.” Maar de internationaal vermaarde Spinoza-deskundige bladert alweer driftig door het pak kopieën om de pers nog een paar voorbeelden te geven, die duidelijk maken waarom deze vondst zo 'schitterend' is.
Dr. Klever spreekt van de belangrijkste ontdekking na de vondst van Spinoza's Korte Verhandeling in de vorige eeuw, en afgezien van de ontdekking van de geschriften van Spinoza's leermeester Franciscus van den Enden. Daarmee trok Klever zelf vijf jaar geleden internationaal de aandacht. Hoewel hij nog lang niet alle tekstfragmenten heeft kunnen bestuderen, staat voor Klever vast, dat de vondst van groot belang is voor een beter begrip van de Ethica-tekst. Passages die al eeuwen onduidelijk waren, worden nu opgehelderd.
Het gaat om zeker honderd aantekeningen en op z'n minst dertig opmerkingen die van Spinoza zelf afkomstig zijn. Sommige zijn wel twintig regels lang, andere zijn kleiner maar veelal even belangrijk. Dat ze van de hand van de filosoof zijn, valt volgens Klever te bewijzen uit de manier waarop ze redactioneel opgenomen zijn, en uit de stijl of inhoud, die overeenkomen met die van Spinoza.
De vondst geeft ook een nieuwe kijk op het produktieproces van de Ethica. Klever: “De Ethica is niet een alleenspraak van een wijze man in een stil huisje in Rijnsburg, maar tot stand gekomen in samenspraak met Spinoza's vrienden.”
Klever vermoedt dat dit exemplaar van de Opera Posthuma moet hebben toebehoord aan één van Spinoza's meest vertrouwde vrienden, Lodewijk Meijer, die een vlot Latinist was en Spinoza's tekst scherp analyseerde. “Ik beschouw het Leidse exemplaar als een ongelooflijk belangrijk redactioneel werk-exemplaar van Meijer.” Met name Franse Spinoza-deskundigen menen dat Spinoza en Meijer zich gaandeweg van elkaar verwijderden. Klever heeft dat altijd bestreden. “Deze vondst bewijst mijn gelijk.”
De Ethica is door Spinoza, die geldt als een van de grootste wetenschapsbeoefenaren uit de westerse geschiedenis, geschreven in een periode van dertien jaar. In 1662 stuurde hij vanuit Rijnsburg het eerste concept naar Amsterdamse vrienden. Dat werd in het midden van de vorige eeuw in twee manuscripten teruggevonden en heette daarin Korte Verhandeling over God, den Mensch en deszelvs Welstand. Vanaf 1663 werkte Spinoza aan een publiceerbare versie van zijn filosofie. In 1675 voltooide hij dit werk, maar hij liet het op aanraden van zijn vrienden niet publiceren, vanwege de risico's die hij liep bij verspreiding van zijn opvattingen.
Na zijn dood in 1677 zou de tekst onmiddellijk met de eerste trekschuit naar Amsterdam zijn gebracht, waar het geschrift, samen met andere geschriften enkele maanden later op de clandestiene markt verscheen als Opera Posthuma. Volgens Klever waren al voor Spinoza's dood preprints in omloop en was het drukproces al meer dan een jaar eerder begonnen. Hij leidt dat af uit het feit dat in de nu ontdekte kanttekeningen Spinoza direct in de tegenwoordige tijd wordt aangesproken door de bezitter (Lodewijk Meijer) van de tekst.
De vraag waarom de aantekeningen en verbeteringen niet in latere drukken zijn opgenomen, blijft onduidelijk. Dat kan te duur zijn geweest. Men kan ervan hebben afgezien uit respect voor de overleden auteur. Maar misschien zijn de aanscherpingen ook niet aangebracht om diplomatieke redenen. Eens hoopt Klever ook die vraag te kunnen beantwoorden.
Copyright: Trouw
Comments (2)
Ik ben pas sinds kort op de hoogte van dr. Wim Klever's bijdragen aan onze Spinoza-kennis. Is zijn boek: "Ethicom" nog verkrijgbaar? Vandaag [25 november 2007] kocht ik bij Donner in Rotterdam "Spinoza classicus" en moet dit uiteraard eerst lezen.
Door Bob Vandenbosch | 25 november 2007 16:46
Klever's Ethicom is te bestellen via deze link.
Door Leon | 25 november 2007 20:15